Jakie prawa przysługują kobiecie w ciąży?

Szczególną ochronę kobiet ciężarnych przewidują zarówno przepisy prawa międzynarodowego, jak i prawa polskiego. Zawarto w nich zarówno regulacje dotyczące zatrudnienia w porze nocnej, jak i godzinach nadliczbowych, a także delegowania poza stałe miejsce pracy, czy też wykonywania prac zabronionych. Kwestie, które dotyczą praw kobiet w ciąży, zawarto w Ustawie Kodeks Pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. Przytoczone prawa, które przysługują kobiecie w ciąży, dotyczą zatem tych, które zatrudniono na podstawie umowy o pracę. Te, które zatrudniono np. na podstawie umowy o dzieło czy umowy zlecenia, będą mogły mieć takie przywileje, jakie wynegocjują ze zleceniodawcą. Aby jednak korzystać z pełni praw, które przysługują ciężarnym, ciążę należy potwierdzić zaświadczeniem lekarskim. Uprawnienia przysługujące kobietom w ciąży są bezwzględnie obowiązujące. Nie można ich zatem ograniczyć wolą stron (co jest natomiast możliwe w przypadku norm względnie obowiązujących).

Pora nocna i godziny nadliczbowe

Jak wskazano w ustawie, w artykule 178 Kodeksu Pracy, kobiet ciężarnych nie można zatrudnić w porze nocnej. To właśnie czasu pracy oraz samego jej wykonywania dotyczą najliczniejsze przywileje zawarte w Kodeksie. Co jednak w sytuacji, gdy specyfika danego stanowiska wymaga dostępności w nocy, ponieważ ciężarna pracuje np. na stacji benzynowej? W takich okolicznościach pracodawca jest zobowiązany do zmiany rozkładu czasu pracy w taki sposób, by ciężarna mogła pracować poza porą nocną. Jeśli taka możliwość nie występuje, ciężarną należy przenieść do innej pracy. Może się okazać, że zmiana stanowiska powoduje obniżenie wynagrodzenia. W takiej sytuacji kobiecie w ciąży należy wypłacić dodatek wyrównawczy. Gdy taka możliwość nie występuje, ciężarną można zwolnić od obowiązku świadczenia pracy na czas niezbędny, przy czym zachowuje ona prawo do dotychczasowego wynagrodzenia.

Kobiet w ciąży nie można również zatrudnić w wymiarze nadliczbowym. Jest to ograniczenie bezwzględne, co oznacza, że nie można go uchylić na podstawie uzgodnień zawartych między pracownicą i pracodawcą. Obowiązuje od momentu pokazania zaświadczenia, które stwierdza ciążę. Ciężarne powinny pozostawać do dyspozycji pracodawcy przez maksymalnie 8 godzin dziennie. Dodatkowo nie mogą one pracować w systemie przerywanego czasu pracy. Na każdą godzinę pracy kobiety w ciąży mogą przebywać przed komputerem przez 50 minut.

Prawa kobiet w ciąży a prace niebezpieczne

Prawo przewiduje pewien katalog prac, których nie powinna wykonywać ciężarna. Są to prace uciążliwe, niebezpieczne lub szkodliwe dla zdrowia. Zabronione jest również wykonywanie prac, które mogą mieć negatywny wpływ na przebieg ciąży lub karmienie piersią. Ich spis zawarto w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 roku w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią. Zalicza się do nich między innymi prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym oraz te, które mogą mieć negatywny wpływ ze względu na warunki oraz sposób wykonywania. Są to między innymi prace takie, jak te, które wymagają noszenia ciężarów, nożnej obsługi elementów urządzeń, przenoszenia substancji żrących lub szkodliwych dla zdrowia.

Ciężarnym nie wolno również wykonywać prac związanych z przebywaniem w temperaturze bardzo wysokiej lub bardzo niskiej, a także tych, które mogą grozić negatywnym wpływem na jej zdrowie psychiczne. Do takich zajęć zalicza się między innymi prace w wymuszonym rytmie, np. przy taśmie produkcyjnej czy pomoc przy gaszeniu pożarów. Kobiety w ciąży nie mogą wykonywać także prac z materiałami wybuchowymi, prac przy uboju zwierząt hodowlanych i obsłudze rozpłodników.

Jeśli kobietę w ciąży zatrudniono na takim stanowisku, należy znaleźć jej inne zajęcie. Przeniesienie do innej pracy nie powinno mieć negatywnego wpływu na wynagrodzenie pracownicy. Gdy jest to jednak niemożliwe, pracownicę należy zwolnić z obowiązku świadczenia pracy.

Jeśli pracownica i pracodawca zawrą umowę, w której ciężarną zobowiązuje się do wykonywania prac zabronionych, umowa taka jest nieważna. Nie można bowiem zawierać ważnie umów sprzecznych z obowiązującym prawem.

Delegacja i badania

Zgodnie z prawem, kobiety w ciąży nie można delegować poza stałe miejsce pracy. Nie jest to jednak zakaz bezwzględny. Oznacza to, że w przypadku wyrażenia zgody przez pracownicę, może ona wykonywać obowiązki w innym miejscu pracy.

Ciężarne mają również prawo do zwolnienia w celu przeprowadzenia badań lekarskich. Dotyczy to sytuacji, w której nie można przeprowadzić ich poza godzinami pracy. Decyzja o rodzaju badań oraz ich częstotliwości należy jednak do lekarza. Pracownica za czas nieobecności w pracy z powodu badań zachowuje prawo do wynagrodzenia. Jego wysokość ustala się podobnie do wysokości wynagrodzenia przyznawanego za urlop wypoczynkowy.

Zwolnienie kobiety w ciąży

Osoby ciężarne podlegają specjalnej ochronie prawa pracy. (Na jego temat więcej przeczytasz pod adresem https://smadwokaci.pl/obszary-praktyki/prawo-pracy/). Z tego względu niemożliwe jest wypowiedzenie i rozwiązanie umowy o pracę w okresie ciąży. Ochrona zatrudnienia kobiet w ciąży przysługuje wszystkim pracownicom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, umowy o pracę na czas określony oraz umowy o pracę zawartej na okres próbny. Przysługuje ona niezależnie od stażu oraz zajmowanego stanowiska. Istnieje jednak kilka wyjątków. Jeśli pracownica jest na okresie próbnym, który nie przekracza miesiąca, może zostać zwolniona. Jeśli zaistniały okoliczności, które mogą spowodować zwolnienie ciężarnej bez wypowiedzenia z powodu jej winy, działanie takie jest dopuszczalne. Sam fakt bycia w ciąży nie jest jednak okolicznością zawinioną. Zwolnienie ciężarnej pracownicy dopuszczalne jest również w sytuacji, gdy pracodawca ogłosi upadłość. W przypadku gdy to pracownica złoży wypowiedzenie podczas trwania ciąży lub urlopu macierzyńskiego, umowę taką można rozwiązać.

Jeśli natomiast kobieta jest związana umową na czas określony, a termin wygaśnięcia przypada po zakończeniu 3 miesiąca ciąży, umowa taka podlega przedłużeniu do dnia porodu. Po tym terminie jednak wygasa.

Co, gdy nie przestrzega się praw?

Co należy zrobić, gdy praw, które przysługują kobiecie w ciąży, nie przestrzega się? W takiej sytuacji pracodawca, który zwolnił ciężarną, poniesie konsekwencje prawne. Kobieta ciężarna, którą zwolniono, może wnieść odwołanie do sądu pracy. Niesłusznie zwolniona może żądać przywrócenia do pracy lub odszkodowania. Jeśli powróci ona do pracy, przysługuje jej odszkodowanie za czas, kiedy była bezrobotna. Za naruszenie przepisów przez pracodawcę, grozi mu kara grzywny do 5.000 złotych. Dodatkowo może on ponieść odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadach ogólnych.

Inne uprawnienia

Poza uprawnieniami w pracy, kobiety w ciąży mają także inne prawa. Dotyczą one np. opieki medycznej. Kobieta podczas ciąży, porodu oraz połogu nie musi być ubezpieczona, by móc z takiej opieki korzystać. Dodatkowo można ją przyjąć poza kolejnością, która wynika z listy oczekujących. Od stycznia 2017 roku ciężarne dopisano do osób uprzywilejowanych. Dzięki temu zapisowi, jeśli mają one skierowanie do specjalisty, należy je przyjąć w ciągu 7 dni roboczych. By jednak skorzystać z tego prawa, konieczne jest posiadanie zaświadczenia o ciąży. Dodatkowym uprawnieniem, które przysługuje kobietom w ciąży, jest możliwość skorzystania z darmowej pomocy prawnej. Pomoc ta musi jednak dotyczyć praw rodzicielskich bądź uprawnień pracowniczych. Darmową pomoc prawną zagwarantowano w ustawie z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem". Darmowa pomoc nie obejmuje np. spraw z zakresu prawa celnego, handlowego, czy podatkowego.

Podczas porodu ciężarna może zażądać, by był na sali obecny wyłącznie niezbędny personel. Jeżeli natomiast poród odbywa się w szpitalu klinicznym, który stanowi bazę naukowo-dydaktyczną dla uczelni medycznej, wtedy nie obowiązuje ten zapis, a kobieta nie może zakazać podczas porodu obecności studentów.

Jeśli kobieta w ciąży zmaga się z objawami depresyjnymi, może bez skierowania zgłosić się do poradni zdrowia psychicznego. Należy przyjąć ją w dniu zgłoszenia lub najpóźniej w ciągu 7 dni roboczych. Jeżeli natomiast zaistnieją pewne niepowodzenia położnicze lub urodzi się noworodek o bardzo małej masie czy też z wadami wrodzonymi, szpital musi zapewnić jej opiekę psychologa.

Urlop macierzyński

Kobieta chroniona jest nie tylko w czasie ciąży, ale również podczas trwania urlopu macierzyńskiego. Urlop ten rozpoczyna się automatycznie w dniu porodu. Urlop macierzyński przysługuje pracownicy w wymiarze 18 tygodni przy pierwszym porodzie, 20 tygodni przy każdym następnym. Jeśli przy jednym porodzie urodzi się więcej niż 1 dziecko, młodej mamie przysługuje 28 tygodni urlopu macierzyńskiego. Jeśli pracownica wykorzysta 14 tygodni urlopu macierzyńskiego, może ona zrezygnować z pozostałej części urlopu. W takiej sytuacji udziela się urlopu pracownikowi — ojcu (na jego wniosek). Po zakończeniu urlopu macierzyńskiego młodej mamie przysługuje jeszcze urlop rodzicielski. Wynosi on 32 tygodnie i można go wykorzystać w kilku częściach, do momentu, gdy dziecko ukończy 6. rok życia.

Podczas urlopu macierzyńskiego wypłaca się całe wynagrodzenie. W przypadku urlopu rodzicielskiego wynagrodzenie wynosi 60% pensji. Jeśli kobieta wraca do pracy po urlopie macierzyńskim, ochrona taka przestaje obowiązywać. Pracodawca musi ją przyjąć, jednak zaraz po tym może złożyć jej wypowiedzenie. Takie działanie może jednak zostać uznane przez sąd za dyskryminacyjne.

Przepisy zapewniające kobietom w ciąży szczególną ochronę uzasadnia się troską o ich zdrowie psychiczne i fizyczne. Jest to czas, w którym ich organizm jest szczególnie obciążony, a prawodawca dostrzega konieczność chronienia zarówno zdrowia, jak i życia kobiety oraz dziecka.